Jan Dekker – Schilderes in dienst van kleur

Schilderijen van Alja Cousin in “Cultuurkust”    sept.2017.

schilderes in dienst  van kleur

Als je grootvader Eduard Cousin meubelmaker en architekt was in Nijmegen?

Als je roeitochten  maakte  met je vader Jules Cousin, die ook beeldend kunstenaar was , over de Amstel en het Gein?  En die  je leerde kijken? Als je van jongs af aan door een gaatje in de blindering achter  het raam van de balletstudio van Sonia Gaskell stond te kijken naar de bewegingen van dansers zoals Rudi van Dantzig en Hans van Manen ? Als je dan ook nog naar de Academie naast het Rijksmuseum in Amsterdam ging?

Dan moet dit alles toch wel de opmaat zijn geweest  naar een bestaan en leven als schilderes.

Het oeuvre van Alja Cousin bestaat uit 220 gecatalogiseerde schilderijen die opgeslagen staan in stellingen in haar woonkamer plus een 100-tal schilderij-formaten en studies , kleiner dan 30 x 30 cm  en vele honderden tekeningen, etsen en  aquarellen in ladenkasten in haar lichte en ruime atelier , die nog gecatalogiseerd moeten worden. Daarnaast zijn er de vele tientallen kleine kleurpotlood tekeningetjes van circa 5 x 5 cm, die dienen als icoontjes in haar documentatie  kaartenbak, als rubricering van haar schilderijen.

Prachtige werkjes , om verliefd op te worden.

De 220 schilderijen, die meestal in series van 1 t/m 5 doeken of maximaal van 1 t/m 26 doeken zijn gemaakt , kun je onder verdelen in een vijftal perioden.

Ten eerste zijn er de portretten en landschappen uit de 50-er jaren.Gevolgd door de materie panelen en schilderijen uit de 60-er jaren van de vorige eeuw. In de jaren ’70 ontstonden de etsen en de aquarellen. Vervolgens de olieverf en acrylverf schilderijen van eind 70-er jaren en uit  het begin van de 80-er jaren. En ten vijfde , vanaf 1986 , na het in gebruik nemen van de grote, transparante  atelierruimte als aanbouw achter het woonhuis , de schilderijen met door haar zelf gemaakte ei temperaverf. Een verfsoort die veel meer licht toelaat, verdraagt en zelfs vraagt dan acryl-en olieverf.

Over de schilderijen met temperaverf van Alja in het bijzonder wil ik vandaag graag spreken tot jullie.        Wat is daar over te vertellen ?

In een 4 tal kernbegrippen ? Ik wil  het met jullie hebben over :

1. Grijs.
2. Kleur.
3. Titels en thema’s van  licht en ruimte.
4. De opmerkzame blik van de kijker.

1. Grijs.

In het atelier van Alja stond een grijs studiedoekje van 20 x 20 cm. Ervoor een verticaal doormidden gebroken theekopje. Ook grijs. Twee keer bol en hol bijeen.

In het schilderijtje is een cirkel met twee “taartpunten” in twee verschillende grijstinten. De één lichter van toon dan de ander. Alléén als je als kijker van links naar rechts loopt en er voldoende daglicht is , zie je “bol” veranderen in “hol”. Het  is “kijktaal”. “Schildertaal”. Géén “denktaal”. Bol en hol zijn géén twee kanten van één medaille. Dat wil zeggen : bij het gebroken kopje wel. In het schilderen is er géén dualiteit.Op het schilderdoekje zijn ze samen één. Ze staan als studiemateriaal in één van de vier vitrines opgesteld, hier in “Cultuurkust”.

Veel doeken van Alja laten delen  met  een vergrijzing van kleur zien, vaak in combinatie met vlakgedeeltes van sterkere kleurwaarden. Het maakt de ruimtewerking  nog meer ervaarbaar als “nabij” en tegelijkertijd “dieper en meer veraf”. De ervaring van een soort “Heimweh”in het hart  en een “Fern-weh” naar de verre wereld als twee polen van ruimtewerking. Je ziet in haar schilderijen géén lineair verdwijnperspectief richting  horizon , zoals in de Renaissance uitgevonden en meetkundig berekend werd.En dat  zo langzamer-  hand een misplaatst concept  is geworden om naar de wereld te kijken. Haar werken bieden meer een perspectief op stilte, ruimte en atmosfeer zoals in  de Chinese landschappen vanaf de 10e eeuw op haar hoogtepunt ,waarin het centrale thema het bewustzijn van de staat van “niet-ik” zijn verbeeld werd.

 

2.Kleur.

Hoe minder vormen je in een schilderij hebt, hoe belangrijker kleur wordt. Monochromie is misschien interessant, maar je hebt op z’n minst twee kleuren nodig om “de tango te kunnen dansen”. Dat is bij kleur zeker het geval.

De tot stand koming van kleurvelden ligt niet bij een proces in een lichtbron. Hoewel dit wel een voorwaarde is voor zuivere waarneming. Kleur is iets fysieks en psychisch in een non-dualiteit en  ontstaat door het verschil tussen licht en donker, in de wereld én in het oog ,zoals Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) waarnam.Hij zag dat er alleen kleuren te zien zijn aan de randen van wit licht.Waar donkerte het licht onderbreekt.

In vroegere tijden werd  KLEUR nogal eens in een kwaad daglicht gesteld. Het werd gerelateerd aan vulgariteit, aan banale, carnavaleske  volks feesten, aan het infantiele, aan pathologie.Men leze er het uitermate  lezenswaardige Engelstalige boekje “Chromophobia” ( =Angst voor kleur) op na van David Batchelor ,beeldend kunstenaar in London en broer van de athëistische boeddhist Stephen Batchelor.

Hoofdzakelijk werden deze negatieve connotaties veroorzaakt door denkcon-cepten uit onwetendheid en vooroordelen over kleur, maar meer nog door de voort durende ongrijpbaarheid voor  begripsbepaling van het fenomeen kleur.

Na het aanschouwen van de schilderijen van Alja Cousin hoef je je over deze bovenstaande negatieve opsomming echter niet meer druk te maken. Haar werken zijn  in staat om van iedere kijker een echte “Chromofiel” te maken. (“Een liefhebber van kleur”) . [**]

**  "Chromophobia"- David Batchelor- Reaktion Books- 2014.

 

De vaardigheid om grote kleurvlakken ei tempera verf aan te brengen is Alja niet zomaar in de schoot geworpen. De meeste kunstenaars brengen kleurlagen met de temperaverf aan door oneindig veel arceringsstreepjes naast elkaar te trekken.

Tempera is de voorloper van olieverf en van recentere  chemisch ontwikkelde verfsoorten.Tempera  is vooral bekend van Romeinse fresco’s en Byzantijnse ikonen.Het Latijnse woord: “temperare”  betekent “mengen”. Droge poedervormige pigmenten worden vermengd met eidooiers ,lijnolie en dammarvernis tot temperaverf. Een waterige en oliehoudende verfsubstantie voor hoge licht-echtheid van kleur en een halfmatte , transparante kleur reflectie.

De basis voor het in lagen aanbrengen van vloeibare kleurvelden in tempera door Alja , is terug te brengen tot  de in het eind van de 70-er jaren ontstane aquarellen.

Een techniek van nat-in-nat werken die zij ontwikkelde toen haar  zonen Irko en Kirian nog klein waren.Haar werkruimte bestond in die tijd  uit een huiskamer-tafel. Ze zag in dat VORM op zich niet bestaat, maar UIT kleur op te bouwen is.

Haar  inzicht was de prematuur van kleur boven vorm en maat.

Alja maakte aan het  eind van de 70-er jaren  geen “droge borstel” aquarellen op droog papier , maar ze schilderde “nat-in-nat” , met plassen aquarelverf op nat papier. Ver voorbij het “anything-goes”-principe, maar het medium aquarel verder brengend door vorm uit kleur te laten ontstaan.

Zó tonen alle  schilderijen van Alja dat kijkwaarneming alleen maar waar is, wanneer die van moment tot moment aandachtig en met opmerkzaamheid ervaren kan worden , eerst door haarzelf bij het maken  en  nu door de kijker naar een schilderij uit  haar handen.

 

3. Titels en de thema’s : licht en ruimte.

In de eerste twee alinea’s van de catalogus “Ruimtes” van uitgeverij  Flevodruk  bij gelegenheid van een expositie van Alja’s schilderijen in 2004 , vind je  hel-dere omschrijvingen van de thema’s die Alja’s kunstwerken belichamen : licht en ruimte . Het daar bijbehorende motto van de schrijver Italo Calvino uit die catalogus wil ik u echter niet onthouden.  Het stond jarenlang geschreven naast de naar buitendraaiende achterdeur van  haar atelier.

” Aangezien er wereld is aan deze kant van het  raam en aan die kant , is het “ik”  misschien niets anders dan het raam waardoor de ene wereld naar de andere wereld kijkt”.

De titels van Alja’s schilderijen lijken op het eerste gezicht kryptisch met namen  als : Ma-Do[spreek: Maddo] , Soto , I-nai  en  Akari , Sho-Zo en Nâ-Ka. [spreek uit:Nak-kaa]

Eén van de studiereizen van Alja met  Gert Kok ging  naar Japan. Japanse tempels toonden haar de ruimtewerking , waarnaar ze al lange tijd op zoek was.

De titels zijn Japanse woorden voor ruimtelijke verhoudingen. Ma(d)-Do = venster. Soto= buiten. I-nai = binnen / in huis. Akari = licht . Sho-Zo = variaties van  binnen  en buiten. Nâ-Ka tot slot betekent : middenin een  ver- houdingsrichting. Ook betekent het : in zich zelf gekeerd.Géén verschil tussen binnen & buiten.

Titels als Juxta (latijn voor : tegenover ) , Spiegel, Nest , Komrand en Ladder-nest mogen min of meer voor zich zelf spreken.

Zoals bij ikonen is  in Alja’s werk het verdwijnpunt niet in de verte op de horizon gelegd, maar in de  beschouwer met als doel het ontwikkelen en onderhouden van  een opmerkzame en contemplatieve blik.

Een geheel ander aspect in het werk van Alja is , dat er vaak  een klein wit vierkantje, een rood driehoekje  of  een gele stip op voorkomt. En  andere kleine kleuraccenten met een functie.

Een schilder uit de Haagse School, Jan Henderik Weissenbruch (1822-1880 ) ,

maker van prachtig geschilderde stadsgezichten en wolkenluchten bracht dit principe tot volle glorie in zijn werk. Altijd is er één klein, in het hoogste licht geschilderd , wit vlakje te zien. Het dient binnen de context van het schilderij om het contrast in licht met de overige kleuren op het doek op subtiele wijze te intensiveren.

Bij Alja zijn ze in een groter regenboog spectrum van kleur vaak aanwezig op haar doeken. Met eenzelfde functie.

 

4. De opmerkzame blik van de kijker.

Met een opmerkzame , of  meditatieve of contemplatieve blik raken we als kijker meer geïnteresseerd in de ervaring van de ware aard van de schilderijen van Alja Cousin.

Meer dan door het analyseren van de inhoud ervan. Opmerkzaamheid is een doordringende , diepgaande en grondige manier van kijken. Voor-en afkeuren tijdens het kijken dienen  opgemerkt te worden en inwendig benoemd  als “voorkeur”  of “afkeur”. Daarna is er  plaats voor werkelijk zien.

Wanneer concentratie en opmerkzaamheid zich goed ontwikkelen , van moment tot moment , ontvouwt het inzicht in haar werken zich als vanzelf. Het is een intuïtief weten en helder zien. Een vorm van geluk , dat door de dichter Rilke verwoord is , als : “een snelle winst van een naderend verlies”. Iets wat je niet kunt vasthouden.Een moment van bevrediging in  hart en geest , dat diepgaand is. Géén fantasie , geen dagelijkse kringloop van routine ervaringen uit het verleden. Maar de ervaring van puur , helder bewustzijn. Een diepe bron van liefdevolle  energie en inspiratie.

Amersfoort, zondag 27-8-2017.    Jan Dekker.